ՇՈՒՇԱՆ - LILIUM - ЛИЛИЯ

Պատկանում Է շուշանազգիների (Liliaceae) ընտանիքին։ Հայրենիքը համարվում Է Հյուսիսային կիսագունդը ճապոնիա, Չինաստան, Հեռավոր Արևելք, Կամչատկա, Սիրիր, Կովկաս, Հնդկաստան, Եվրոպա (Միջերկրական ծովի շրջանում գտնվող երկրները), Միացյալ Նահանգներ և Կանադա։ Հայտնի է շուշանների մոտավորապես Հարյուր տեսակ։ Սոխուկավոր բույսերի մեջ դժվար թե գտնվի մեկ ուրիշ այնպիսի դեկորատիվ բույս, որի ծաղիկները իրենց գեղեցկությամբ, գույներով կամ բուրմունքով գերազանցեն շուշանին։ Բազմամյա խոտային բույս է, թեփուկավոր սոխուկով, չճյուղավորվող, կանգուն ցողունով, գծավոր կամ նշտարաձև տերևներով, բացառությամբ L. cordifolium-ի և L.giganteum-ի։ Առաջինի տերևները սրտաձև են, իսկ երկրորդինը օվալաձև։ Շուշաններն ունեն բազմերանգ ծաղիկներ, որոնց պսակը ձագարանման է, նեղ կամ բացված ձագարանման երախով։ Այդ ձևը հիմնականում կախված է լեզվակաձև վեց պսակաթերթիկների դասավորումից, որոնց սրված ծայրերը քիչ կամ շատ թեքված են դեպի դուրս։ Շուշանների բազմաթիվ տեսակներ ու սորտեր շատ լավ աճում են Երևանի պայմաններում։ Այստեղ կնշենք դրանցից ամենակարևորները Սպիտակ շուշան (L. candidum L.)։ Բարձրությունը հասնում է 1 մ֊ի, ունի ուժեղ բուրմունք արձակող, սպիտակ, գեղեցիկ ծաղիկներ։ Երևանի պայմաններում ծաղկում է հունիսին։
Չինական շուշան (L. regale Wils.)։ Հայտնաբերված, է մոտավորապես 67 սասրի առաջ Տիբեթում, բուսաբան Վիլսոնի կողմից։ Ամենադեկորատիվ բուրավետ շուշաններից մեկն է և մեծ տեղ է գրավում դեկորատիվ պարտեզագործության մեջ։ Բարձրությունը հասնում է 80—100 սմ-ի, ցողունը բավականաչափ ամուր է, այնպես որ նեցուկի կարիք չի զգացվում։ Ծաղիկները սպիտակ են, խոշոր, 12—14 սմ տրամագծով։ Պսակաթերթիկները դրսի կողմից բաց մանուշակագույն, վարդագույն են, բաց դեղնագույն շերտիկներով, ներսի կողմից սպիտակ են, խորքում փոխվելով դեղինի։ Ցողունի վրա առաջանում են համեմատաբար մեծ թվով ծաղիկներ, որոնք բացվում են հուլիսի սկզբներին։ Բացի թեփուկներով բազմանալուց, բազմանում է նաև փոքրիկ սուխուկներով, որոնք աճում են մայր սոխուկի վերին մասում։ Հեշտությամբ բազմանում է նաև սերմերով։ Սերմնաբույսերը ծաղկում են երրորդ տարում։ Ցանքը կատարվում է ջերմատներում վաղ գարնանը։
Վագրաշուշան (L. Tigrinum Ker. Gaw.)։ Բարձրությունը հաւսնում է 1 մ-ի, ծաղկում է հուլիսի սկզբներին։ Պսակաթերթիկները դեղնա-նարնջակարմիր են, ծածկված սև պտերով։ Ոսկյա գծավոր շուշա (L. auratum Lindl.): Ամենագեղեցիկ շուշաններից մեկն Է։ Ծսղիկները խոշոր են, բուրավետ, սպիտակ պսակաթերթիկները ծածկված են ոսկեգույն գծերով և կարմիր կետերով։ Բույսի բարձրությունը հասնում Է մոտավորապես 1,5 մ֊ի, ծաղկում Է օգոստո սին։ Երևանի պայմաններում պետք Է տնկել անպայման կիսաստվերում, այլ բույսերի սաղարթի տակ։
Շուշանները բազմանում են սոխուկների բաժանումով, գրունտում սոխուկի վերևում և ցողունի վրա տերևանութում աճող ,սոխուկներով, ինչպես նաև ցողուններով, թեփուկներով, տերևներով և սերմերով։ Տարբեր տիպի շուշաններ բազմանում են տարբեր եղանակներով։ Այսպես, օրինակ, սպիտակ շուշանը բազմանում Է թեփուկներով և անդալիսի միջոցով, վագրաշուշանը թեփուկներով և օդային սոխուկներով։ Ոսկյա գծավոր շուշանը նույնպես բազմանուամ Է թեփուկներով և սերմերով, միայն այն տարբերությամբ, որ ցանքը կատարվում Է աշնանը, կիսատաք ջերմախտներում, սերմերը հասունանալուց անմիջապես հետո։ Վերը նշված բոլոր շուշանները բազմանում են նաև սոխուկների բաժանումով։

Շուշանների խնամքը բաց գրունտում կայանում Է հետևյալում։ Նախ հողը պետք է լինի կավաավազային, ջրաթափանց, բազմամյա մոլախոտերից, հատկապես սիզախոտից, մաքուր։ Այն պետք Է մշակել 25—30 սմ խորությամբ, յուրաքանչյուր քառակուսի մետրին տալով 8—10 կգ փտած գոմաղբ։ Նայած հողում սննդանյութերի պարունակությանը, բացի նշված լիարժեք պարարտանյութից, յուրաքանչյուր քառակուսի մետրին կարելի Է տալ 60—80 գ ֆոսֆորական, 30-40 ազոտական պարարտանյութեր։ Ֆոսֆորական և կալիումական պարարտանյութերը տրվում են աշնանը, իսկ ազոտականը գարնանը։
Տնկումների ամենալավ ժամանակը օգուստոս - սեպտեմբեր ամիսներն են։ Գարնան տնումը մեր պայմաններում կատարվում է ապրիլի առաջին տասնօրյակին։ Սոխուկերը գրունտում վերատնկում են 3—5 տարին մեկ անգա և այն էլ ծաղկումից 1—2 ամիս հետո սպիտակ շուշանինը ծաղկումից մեկ ամիս հետո, իսկ չինակաինը՝ ծաղկումից երկու ամիս հետո։ Սոխուկների տնկման խորությունը սովորաբար կազմում Է 10 —25 սմ, նայած հողի կաղությանը, բույսի տեսակին ու սորտին և այլն։ Այսպես, օրինակ, չինական շուշանի սոխուկները տնկում են 20 սմ խորությամբ։ Սպիտակ շուշանը տնկում են այնպիսի խորությամբ, որ սոխուկի վերին մասը հողի մակերեսից 3—4 սմ ցածր լինի, վագրաշուշանի սոխուկը 15 սմ խորությամբ և այլն։ Փոքր ստխուկները շարքում տնկում են 15—20, խոշորները 25—30, իսկ շարքը շարքից 35—40 սմ հեռավորության վրա։
Վերատնկման ժամանակ սոխուկները անհրաժեշտ է տեսակավորել, տնկելով միայն խոշորները, իսկ մանրերը պահել հաջորդ տարվա գարնանը տնկելու համար։ Բույսերի խնամքը՝ հիմնականում կայանում Է քաղհանի, փխրեցման և ոռոգման մեջ։ Գարնանը անհրաժեշտ Է բույսերը 2—3 անգամ սնուցել՝ ազոտական, կալիումական ֆոսֆորական պարարտանյութերով, ինչպես նաև կոյաջրով։ Բույսերի ցողունները կոտրտվելուց պաշտպանելու նպաւտակով պետք Է տնկել ցցափայտեր, բույսերը կապել դրանցից։ Բաց գրունտում ձմեռող շուշանների սոխուկները խորհուրդ Է տրվում ծածկել 10—15 սմ հաստությամբ գոմաղբի շերտով։ Այդ միջոցառման կարիքը առավել ևս զգում են մանր սոխուկները։